धर्मस्थली पाहाँचहे्र जात्रा

जात्राको नगरी धर्मस्थलीमा चैत्र महिनामा पाहाँचह्रे जात्रा विशेष धुमधामले मनाइन्छ । यो जात्रा यहाँको ज्यादै प्रसिद्ध जात्रा हो । जुन जात्रा काठमाडौँ उपत्यकामा मनाइने प्रचलित जात्रामध्येको पनि एक हो । यो जात्रा पाँचदिनसम्म आफन्तसँग जमघट गरेर विशेष धुमधामसँग मनाइन्छ ।

घोडेजात्राको पाँच दिनअगाडि नै देवताका मूर्ति र खटलाई सरसफाई गरेर रबरोगन गरिन्छ । त्यसपछि साँझमा बाजा बजाइन्छ । यसले जात्राको शुभारम्भ भएको जनाउँछ । जात्रा नजिक आएको सब्केतका रुपमा साँझपख जहिले पनि बाजा बजाउने चलन छ । घोडेजात्राको अघिल्लो दिन चतुर्थीका दिन विभिन्न देवीदेवताका खटलाई मध्यरातमा बाजागाजाका साथ आठ जानाले बोकेर आआफ्ना खलामा राख्ने गरिन्छ । महाँकाल माइ, पिरकुन माइ, माथिल्लो गणेश, जरकू गणेश, पहरा गणेश, पुष्पगणेश, नारायणको नित्य पूजा गरिन्छ । त्यसपछि प्रसाद र भोज खाने र खुवाउने चलन छ ।

भोलिपल्ट अर्थात् जात्राको दोस्रो दिन बिहान सबै शक्तिपीठ वा मन्दिरहरुमा स्थानीय र बाहिरका मानिसहरु पूजाअर्चना र दर्शन गर्न आउँछन् । यो क्रम दिनभरि नै चलिरहन्छ ।

कोहीकोही बली चढाएर पूजा गर्छन् । रात परेपछि स्थानीय खेलाचौरमा स्थानीय द्वारे वा थकाली आएर बस्ने चलन छ । द्वारेको आदेशबेगर खलामा अघिल्लो दिन लगेको देवता उठाएर ल्याउन नहुने परम्परा छ । त्यसका लागि स्थानीय कपाली परिवार र खड्गी समाजका मानिसहरुले स्थानीय व्यक्तिहरुका साथै बाजागाजाका साथ द्वारे बसिरहेको ठाउँमा आई द्वारेलाई पूजा गर्छन् । माला लगाई बाजागाजासहित नगर घुमाएर द्वारेको घर पुगेपछिमात्र उनको आदेशअनुसार प्रत्येक देवताका गुठीयारहरु बाजागाजासहित देवताको खट बोक्ने मानिसहरु लिएर शक्तिपीठमा पुग्छन् । मध्यरातमा नै देवताका मूर्तिलाई खटमा राखी बोकेर गाउ,ँ टोल परिक्रमा गराई मध्यरातमा स्थानीय द्वारेकै घरअगाडि महाँकाल, पिरकुन (प्रिकेण) र गणेशको रथ बिसाएपछि दोस्रो दिनको जात्रा समाप्त हुन्छ । त्यस्तै अन्य खटहरु जरब्कू गणेश जरब्कूमा नै, पहरा गणेश पारी गाउँमा र पुष्प गणेश र नारायणको रथ पुसलमा राखिन्छ ।

पाहाँचह्रेको तेस्रो दिन बिहानदेखि स्थानीय द्वारेको घरअगाडि राखिएको खटमा पूजा गरिन्छ । ती खटहरु दिउँसो उठाइन्छ । त्यसपछि क्रमशः घरटोलमा लगि पूजा बली ग्रहण गराइन्छ । दिउँसो स्थानीय लाछी बजारको बीच नासल देवताको अगाडि तीनवटै रथलाई बिसाइन्छ । त्यहाँ जरब्कू गणेश र पहरा गणेश पनि साँझपख ल्याइन्छ र सिन्दूरजात्रा धूमधामसँग हुन्छ । सिन्दूरजात्रामा द्वारे परिवारले सरकारी पूजा गर्ने चलन छ । पहिला त गुठी संस्थानमार्फत् सरकारी पूजासहित तीनवटा थुम्वा बली दिने चलन थियो तर हिजोआज एउटामात्र थुम्वा बली दिने चलन छ ।

जात्राको चौथो दिनमा खटलाई यथास्थानमा नै राखी पूजाआजा गरिन्छ । बिहान र साँझ सिन्दूर जात्रा हुन्छ । यो दिन आराम गरिन्छ । जसलाई नेवारीमा सुलंः भनिन्छ । यसदिन बेलुकापख नाचगान रमाइलो गरिन्छ ।

पाहाँचह्रे जात्राको अन्तिम दिन जात्रा हेर्नका लागि उपत्यकाका विभिन्न ठाउँबाट मानिसहरु यहाँ आउँछन् । आफन्त इष्टमित्र साथी सबै नातेदारहरु बिहानैदेखि जात्रा हेर्न जम्मा हुन्छन् । यसदिन बिहानको खाना पाहुनाहरुलाई खुवाई आफूहरुले खाईसकेपछि नायः खि बाजा बजाएर गाउँ परिक्रमा गर्छन् । यसरी बजाइएको बाजाले अब देवता उठाउने बेला भो सबै आउनुहोला भन्ने सब्केत गर्दछ । बिहान बाह्रबजेभित्र तीनैवटा रथ सिन्दूर जात्राका साथ उठाइ नगर परिक्रमा गराएर धर्मस्थली मूल बजारलाछीमा परम्परागतरुपमा खट जुधाउने वा भेट गराउने जात्रा सुरु हुन्छ । यतिन्जेलसम्म जरब्कू गणेश र पारीगाउँको पहरा गणेशको खट पनि जात्रामा सामेल हुन आइसकेको हुन्छ । विशेषतः यो जात्रामा महाकाली माइलाई अन्य देवताहरुको खटले बाटो छेक्ने परम्परा छ । लाछी बजारको उत्तरतिरको प्रवेशद्वार ध्वाक्सीमा अन्य चारवटा खटले महाकाली देवीलाई पालैपालो छेक्छन् । बेलाबेलामा महाकाली देवी कहिले गगन टोल कहिले कोटः फलटोलमा लुकेर अन्य देवताको खटलाई झुक्याएर जान खोजेको दृश्य जात्रामा देख्न सकिन्छ । बाजागाजाको तालमा एउटा खट आठजनाले बोकेर निकैबेर हिँडेको देखिन्छ । धेरैसमयपछि आपसमा सल्लाह गरी मध्याह्नपछि अन्य देवताको खटहरुले महाकाली माईलाई बाटो छोडी दिन्छन् । त्यसपछि महाकाली माईको खटलाई नगरका गन्यमान्य व्यक्तिहरुले लिपपोत गरेर राखेको ठाउँमा लगेर विश्राम गराइन्छ । त्यसपछि गणेश र प्रिकुन पनि विश्राम गर्न सोही स्थानमा पुग्छन् र खट त्यही बिसाइन्छ । बाजा बजाउनेहरु, खट बोक्नेहरु खाजा खान आ–आफ् ना घरघरमा जान्छन् । जरबकू गणेश जरब्कू र पहरा गणेश पनि पारी गाउँतिर नै लगिन्छ ।

अपराह्न खाजा खाइसकेपछि धर्मस्थली बजारमा जात्रा हेर्ने मानिसको भीड बढ्न थाल्छन् । देवता अनुसारका गुठीयार बाजा बनाउने खट बोक्नेहरु खट भएको ठाउँमा जम्मा हुन्छन् । तीनैवटा खट उठाएर पुनः गाउँ परिक्रमा गराइन्छ । त्यतिञ्जेलमा पहरा गणेश र जरब्कू गणेशको खट पनि लाछी बजारमा आइसकेको हुन्छ । प्रत्येक खटलाई यतिखेर गुठीयारहरुले चमर पब्खाले हम्किँदै झल्लरी छाता ओढाएर बाजागाजा नाचगान सहित लस्करै खटहरु राखेर गाउँ परिक्रमा गराउने गरिन्छ । परिक्रमा सकिएपछि महाँकाली माईलाई पुरानो भजनघर, हाथुद्यो फल्चापाटी, लाछी गणेशको बीचमा चमरपब्खाले हम्काउँदै झल्लरी छाता ओढाएर राखिन्छ । क्रमशः लामबद्ध भई ध्वाकसी टोलबाट धर्मस्थली गणेश, जरब्कू गणेश, पहरा गणेश, पिरकुनले महाकाली माइलाई तीनपटक घुमेर ढोगभेट गरेपछि एक वर्षको लागि बिदाबारी भई गुठीघरमा खट भित्र्याउने गरिन्छ ।

त्यसपछि महाकाली माईसग बिदाबारी भएर आइसकेपछि पिरकुन खट गुठीघरमा लगिन्छ । यसरी लाछी बजारदेखि गुठीयार, बाजाबजाउने, खट बोक्ने र देउतालाई पु¥याउन जानेले शिरमा टोपी र पाउमा जुत्ता लगाउँदैनन् । यसबेला नायःसि अर्थात् लाशलाई मसानघाटमा लैजाँदा बजाइने बाजा बजाइन्छ । जुन एक वर्षसम्म बिछोडिनु परेको कारण दुःख व्यक्त गरेको हो भन्ने जनश्रुति पाइन्छ । गुठीयारहरुले देवताका मूर्तिलाई एक वर्षका लागि गुठीघरमा राख्छन् । खटचाहिँ प्रत्येक गुठीयारको घरबाहिर चारदिनसम्म राख्ने चलन छ । यसरी ऐतिहासिक, साँस्कृतिक नगरी धर्मस्थलीमा पाहाँचह्रे जात्रा समाप्त हुन्छ ।